Actiemogelijkheden voor gemeenten richting propere waterlopen

Op deze pagina:

• Wat is de huidige situatie?
• Wat kunnen steden en gemeenten doen om mee te zorgen voor proper water? 
• Succesfactoren voor een gemeentelijk beleid rond propere waterlopen

Wat is de huidige situatie? 

De waterkwaliteit van onze waterlopen wordt in grote mate bepaald door de lozingen die erin terechtkomen. Wat zijn de vaststellingen bij de evolutie van de waterkwaliteit? 

Waterlopen in Vlaanderen slepen een historische vervuiling met zich mee  

Hoe komt dat? De druk op ons watersysteem is erg groot. We zijn een dichtbevolkte regio, met een lange historiek van sterke industrialisering en intensieve landbouw en veeteelt. Het frequent gebruik van het water en de vele lozingen hebben onze waterlopen sterk vervuild.   

Wat is het gevolg? Door deze historiek is de uitdaging om in Vlaanderen te komen tot proper water veel groter dan in heel wat andere regio’s.  

In de periode 2010-2023 is er minder ongezuiverd, huishoudelijk afvalwater in onze waterlopen terecht gekomen.  

Hoe komt dat? Door de verdere uitbouw van het riolenstelsel, IBA’s (Individuele behandelingsinstallatie voor afvalwater) en de verbetering van de openbare waterzuivering daalden de huishoudelijke lozingen. Ook de inspanningen van de bedrijven leverden resultaten op.  Wat is het gevolg?

Globaal genomen is de waterkwaliteit van de Vlaamse waterlopen zichtbaar verbeterd en kregen fauna en flora meer kansen.

De verbetering vlakt de laatste jaren af. Bovendien zijn we nog veraf van de doelen die Europa vooropstelt.  

Hoe komt dat? De verbetering ligt vooral aan de inhaalbeweging die we deden op vlak van openbare waterzuivering. Ook de zuiveringstechnieken bij bedrijven zijn er sterk op vooruit gegaan. De verdere uitbouw  is verschoven naar het buitengebied waar woningen verder van elkaar liggen, waardoor een gelijkaardige uitbouw van het rioleringstelsel tot een lagere en tragere verbetering. Daarnaast zorgt de historisch verontreinigde en nutriëntrijke waterbodem voor een afvlakking van de verbetering van de algemene waterkwaliteit.  Ook de klimaatverandering heeft een invloed. Die leidt tot meer extreme weersomstandigheden van droogte en wateroverlast, wat rechtstreeks en onrechtstreeks ook de kwaliteit van onze waterlopen beïnvloedt.  

Wat is het gevolg? Om van proper water te kunnen spreken - volgens de Europese doelstellingen - moeten alle kwaliteitselementen goed scoren. Het element met de slechtste score bepaalt de eindbeoordeling van de globale toestand van een waterloop. De Europese doelstelling van proper water wordt quasi nergens gehaald in Vlaanderen. Dat is maar bij 1 van de 195 Vlaamse waterlichamen het geval. 36% scoort matig en 64% scoort slecht of ontoereikend, wat impliceert dat er nog ingrijpende maatregelen nodig zijn om er proper water te bekomen. 

Lees meer:

• Hoe evolueert de toestand van de waterlopen in Vlaanderen
• Biologische kwaliteit oppervlaktewater op het goede spoor maar eindstation nog veraf 
  

Wat kunnen steden en gemeenten doen om mee te zorgen voor proper water? 

De VMM volgt de toestand en evolutie van de Vlaamse waterlopen van nabij op. We hebben een uitgebreid meetnet dat nog verder verfijnd wordt. Zo weten we waar en hoe we waterlopen kunnen verbeteren. Dat leggen we vast in stroomgebiedbeheerplannen die we in samenwerking met betrokken partners (lokale besturen, intercommunales, natuurverenigingen, landbouw, industrie, overheden …) gebiedsgericht uitvoeren. Door zo’n samenwerkingen kunnen we op korte termijn de kwaliteit van waterlopen in specifieke gebieden sterk verbeteren.  

Gebiedsgericht samenwerken als middel, proper water als doel 

De bekkenbesturen spelen een belangrijke rol in het vertalen van de algemene plannen naar het lokale niveau. Ze komen daarvoor jaarlijks samen onder leiding van de gouverneurs. Daarnaast organiseert de VMM het gebiedsgericht en thematisch overleg rond water. Dit doen we op het niveau van de afstroomgebieden en dus niet op het niveau van de bekkens omdat elk afstroomgebied uniek is en dus ook een specifiek lokaal actieplan nodig heeft. We focussen daar in de eerste plaats op de speerpunt- en aandachtsgebieden (zie kaart).  

Hoe donkerder groen, hoe dichter we bij de vooropgestelde doelen zijn. Hoe donkerder rood, hoe verder we van de vooropgestelde doelen staan.

Op het gebiedsgericht overleg nodigt de VMM naast de lokale besturen ook alle andere betrokken actoren uit om voor een betrokken afstroomgebied een actieplan op maat te maken met de bijhorende uit te voeren maatregelen. Daarin wordt vastgelegd wat er wanneer moet gebeuren en wie wat zal doen. Door het partnerschap neemt elke betrokken partij een engagement op om daaraan mee te werken.  

Dat kan gaan over het aanleggen van bijkomende rioleringen, het saneren van overstorten, het uitvoeren van een beekherstel of een hermeandering, ... Naast het verbeteren van de waterkwaliteit, werken we tegelijkertijd ook aan het tegengaan van wateroverlast en -schaarste en aan het verbeteren van de waterbeleving. 

In het nieuwe bestuursakkoord kunnen lokale besturen hun engagement vastleggen om bij een gebiedsgerichte samenwerking de waterkwaliteit van waterlopen – samen met andere betrokken partners – te verbeteren met concrete acties en maatregelen.  Neem een kijkje op de Grote Stroomversnelling.

Voorbeeld: de Oude Kale (Oost-Vlaanderen) 

Zoals in veel Vlaamse waterlopen werd de Oude Kale in het verleden rechtgetrokken. Dit gebeurde bij de verbreding van het Schipdonkkanaal. Door de samenwerking tussen lokale besturen, de VLM, Agentschap Natuur en Bos en de Vlaamse Waterweg konden we de vroegere loop van de Oude Kale herstellen. Dit rivierherstel zorgde voor meer structuur in de waterloop waardoor er meer zuurstof in het water komt. Dat bevordert de habitats voor vissen, voor waterplanten, voor macro-invertebraten. De biologische waterkwaliteit van de Oude Kale is hierdoor dus sterk verbeterd. Door de hermeandering maakten we de Oude Kale ook langer waardoor ze een hogere capaciteit heeft om water te bufferen en het risico op wateroverlast daalt. Tegelijkertijd vertraagden we hiermee de afvoer van water. Daardoor kan het water meer infiltreren en zorgen voor hogere grondwaterstanden die ons beter wapenen in periodes van droogte. En natuurlijk heeft een meanderende rivier met meer leven ook een hogere belevingswaarde voor de lokale inwoners en bezoekers. 

Bewustwording en waterbeleving stimuleren 

Gemeenten kunnen ook inzetten op waterbewustzijn bij hun inwoners en bedrijven. Dat kan door deel te nemen aan campagnes – of er zelf te organiseren – die aandacht hebben voor het belang van een goede waterkwaliteit, het zorgzaam omgaan met afvalwater en een intense waterbeleving.  

Voorbeelden: 

• Campagnes zoals De Week van het Water (week van 22 maart) en Hier begint de Zee, waar je als gemeente actief deelneemt om het bewustzijn rond water en afvalwater bij je inwoners te versterken. 
• Stiemer lab: een project in de stad Genk waaraan inwoners worden ingeschakeld als burgerwetenschappers. Met behulp van sensoren doen ze waterkwaliteitsmetingen in de Stiemerbeek. Ze gaan daarbij na wat de impact is van een dichtbevolkte stad en van een overstort op de waterkwaliteit en hoe lang. 
• Stad Ieper: een project in samenwerking met het Agentschap Natuur en Bos waarbij 120 leerlingen van de lagere scholen van Ieper metingen uitvoerden in de Ieperse Vesten. 

Daarnaast kunnen gemeenten ook de waterbeleving voor inwoners bevorderen. Enkele voorbeelden: 

• Dijleterassen in Leuven, Demerpad in Diest: zo wil de stad haar inwoners weer dichter bij het water brengen en water laten beleven. 
• De Gaverbeek in provinciaal domein de Gavers: hermeandering van de waterloop, die 130 meter langer is geworden. Net zoals bij de Oude Kale komt dit de waterkwaliteit ten goede, en kan er op die manier meer water gebufferd en vertraagd afgevoerd worden. Het is ook aangenaam voor wandelaars en recreanten op het recreatiedomein de Gavers. 
• Vistrap in Bilzen 

Lokale meetcampagnes op maat 

De VMM volgt de waterkwaliteit van de waterlopen op via haar meetnet, via periodieke schepstalen, via speciale digitale sensoren die de basiskwaliteit continu monitoren en via metingen bij specifieke projecten of maatregelen. Gemeenten die willen weten wat de waterkwaliteit is van een waterloop op hun grondgebied kunnen bij de VMM  een meetcampagne op maat vragen. 

Een meetcampagne op maat kan aangevraagd worden als: 

• de meetvraag aansluit bij de doelstellingen van de VMM en gaat over een van de volgende domeinen: lucht, oppervlaktewaterkwaliteit en -kwantiteit, sedimentbeheer, waterbodem, grondwater en afvalwater; 
• het geen eenmalige meting op één punt zijn waarvoor je bij een erkend laboratorium terecht kan. 

De kostprijs hangt af van verschillende factoren: aantal locaties, duur, hoeveelheid metingen, nodige expertise … De prijs wordt op voorhand duidelijk vastgelegd in een samenwerkingsovereenkomst met de VMM. 

Voorwaarden en aanvraagprocedure voor een meetcampagne op maat »

Erosiebestrijding 

Erosie heeft een belangrijke impact op de waterkwaliteit. Zo komen er bodemdeeltjes die nutriënten (onder andere nitraat, stikstof en fosfor) bevatten, in het water terecht. Het veroorzaakt ook vaak problemen bij RWZI’s door in- en uitspoelingen van leem. 

Gemeenten kunnen dit aanpakken door een erosiebestrijdingsplan op te maken. In dat plan worden de knelpunten in kaart gebracht en de mogelijke erosiemaatregelen die daarvoor kunnen genomen worden, met een bijhorende kostenraming. Mogelijke maatregelen zijn onder andere het aanleggen van een dam van aarde of houthaksel waardoor er minder sediment naar de waterloop afstroomt, of het voorzien van erosiepoelen, grasbufferstroken of bodembedekkers.

Gemeenten kunnen zich ook laten begeleiden door een erosiecoördinator. Gemeenten die een van deze initiatieven nemen, kunnen een subsidie aanvragen bij het Departement Omgeving. 

Lees meer: Sediment aanpakken via plannen en slimme oplossingen »

Incidenten melden 

Jaarlijks ontvangt de VMM bijna 1.000 meldingen van milieu-incidenten. Het gaat daarbij onder andere over meldingen van abnormale geur of kleur van de waterloop, drijvende olie, illegale lozing van landbouw- of industriebedrijven, lozing van bluswater …  

Gemeenten die een milieuverontreiniging van een waterloop vaststellen of hiervan verwittigd worden, kunnen hiervoor de permanentiedienst van de VMM contacteren die 24 op 24, 7 op 7 bereikbaar is. Een VMM-expert komt dan zo nodig ter plaatse om vaststellingen te doen en eventuele metingen uit te voeren. Zo kunnen we snel analyseren wat de impact en ernst is van het milieu-incident, inclusief de kostenberekening van de milieuschade. Daarnaast adviseert de VMM ook wat de meest efficiënte maatregelen zijn die gemeenten of hun hulpdiensten kunnen nemen.  

Het is belangrijk dat de gemeenten of de hulpdiensten de melding zo snel mogelijk doorgeven aan de VMM.  Dan kunnen de meest geschikte maatregelen zo snel mogelijk genomen worden en kan de impact van het incident op het milieu (bijvoorbeeld overvloedige vissterfte vermijden) zoveel mogelijk worden ingeperkt. 

Wie contacteren bij milieuverontreiniging of -hinder? »

Subsidies voor projecten die waterkwaliteit verbeteren 

Gemeenten die zelf werk maken van een betere waterkwaliteit van een waterloop en daarvoor financiële middelen zoeken, kunnen een beroep doen op de subsidie-oproep ‘levend water’. Ook als de gemeente niet zelf de beheerder is van deze waterloop, kan er met akkoord van de betrokken waterloopbeheerder een project ingediend worden. Ingrepen aan waterlopen en valleigebieden die zorgen voor meer biodiversiteit, betere waterkwaliteit en het herstel van waterbergend vermogen komen in aanmerking voor een subsidie van 50%. Concreet moet het project een van de volgende maatregelen vooropstellen: 

• Hydrologisch herstel van waterlopen door hermeandering, oeverherstel en verontdieping; 
• Verwijderen van dijken en ontwateringsgrachten waar mogelijk 
• Het natuurlijk inrichten van oevers en de waterloop beschermen tegen verontreiniging via oeverzones 
• Ontwikkeling van speelplekken in en langs schone waterlopen, zodat mensen er ook van kunnen genieten 

Vorig jaar was er een gelijkaardige oproep. Een van de goedgekeurde projecten zorgt voor een herwaardering van de Vaalbeek ter hoogte van de vijvers aan het Zoet Water in Oud-Heverlee. Door van de Vaalbeek weer een stromende waterloop te maken, wordt het water properder. De biodiversiteit versterkt door de vismigratie van bepaalde zeldzame vissoorten mogelijk te maken. Via een houten platform en een wandelpad zullen inwoners en bezoekers kunnen genieten van een veel intensere waterbeleving. 

De herwaardering van de Vaalbeek als inspirerend voorbeeld  »

Zelf een project indienen met je gemeente?  »